Къадир – бу мукъаддер. Къадарийлер- бу мукъаддерни я да мукъаддернинъ бир де бир къысымыны ред эткенлердир.
Айсе не ичюн олар къадарийлер деп адландырыла (къадария)?
Биринджи анълатув: чюнки оларнынъ янълыш тюшюнджелери мукъаддер суалинен багълыдыр.
Экинджи анълатув: къадарийлернинъ озьлери Ахлю Суннанынъ векиллерине айталар: «Не ичюн сиз бизлерни къадария деп адлайсыз? Биз къадирни ред этемиз, сиз исе онъа инанасыз, бу сизинъ инамынъызда къадирнинъ тасдикъидир. Сиз къадарийсиз, биз дегиль».
Ибн Кутейба айта ки, бу шу адамларнынъ тарафындан пусланувыдыр. Догърусындан исе, акъикъатнынъ девамджылары озь ишлерини Юдже Аллахкъа эманет этелер, олар мукъаддерни Юдже Аллахкъа менсюп этелер, эм озь арекетлерини, оларгъа меджбурий олунмасалар да, олар Юдже Аллах мукъаддер этти деп, саялар. Къадарийлер исе мукъаддерни озьлерине менсюп этелер ве айталар: «Аллах мукъаддерлемей, биз озюмиз эписини мукъаддерлемеймиз».Ве ким бир шейге иддиа япса ве озюне бир шей менсюп этсе, о, бунен адланмагъа, башкъасына, къайсы дигери намны саип олгъан ве озь ичюн буны ред эткенине коре, зияде ляйыкъ коре. Ахлю Сунна уаль Джама’а озьлерине мукъаддерни язмайлай, оны Аллахкъа менсюп этелер, бу янълыш тюшюнгенлер исе оны озьлерине язалар, шунынъ ичюн къадарийлер деп, адланмагъа ляйыкъ олалар. Эм имам Ан-Науауи «Сахих Муслим» ге озюнинъ шархында буны бельгиледи.
Пейгъамберимизﷺ айттыки, къадарийлер – бу зороастриялар (маджуслар), бу умманынъ атешке теменна эткен дуалийлер.
Дуалийлер – бу ким? Бу эки баш, эки Танъры олгъанына инангъанлар: ярыкънынъ анърысы ве къаранлыкънынъ Танърысы, яманлыкънынъТанърысы ве яхшылыкънынъ Танърысы. Олар инаналарки, дюньянен бу эки баш, ярыкъ ве къаранлыкъ, идаре этелер. Шунынъ ичюн олар Наврез байрамыны къайд этелер, чюнки бу 21-джи март куню, къачан куньлер узанып башлайлар, демек куньнинъ ярыкъ парчасы арта, ярыкъ къаранлыкънынъ усьтюн ден енъишни темсиль эте.
Не ичюн къадарийлер бу умманынъ маджуслары деп адлангъан?
Биринджиден, чюнки олар Юдже Аллахнен бир сырада башкъа яратыджылар бар, адам озьишлерини озю ярата деп, тасдыкълайлар. Олар будюньяда, Юдже Аллахнынъ ирадесинден башкъа, насылдыр ираде бар деп, тасдыкълайлар, шунынъ ичюн олар яратыджы ве эмир эткен бир дегиль, чокъ олгъаныны тасдыкълайлар. Маджуслар эки яратыджынынъ олгъаныны тасдыкълайлар, къадарийлер исе– даа чокъ.
Экинджиден, чюнки маджуслар айталар: «Хайырлысы Аллахтан, яманлыкъ исе Аллахтан кельмей». Ве къадарийлер даа айталар: «Эгер адам ярамай арекетлер япса, демек, яманлыкъны(шарр) Аллахкъа менсюп этмеге мумкюн дегиль». Шунынъ ичюн олар яманлыкъ тан мукъаддер олгъаныны ред этелер.
Биз исе айтамыз ки, яманлыкъ арекет тарафындан Юдже Аллахкъа менсюп олмай. Юдже Аллах нении этсе, бу эписи яхшылыкъкъа. Амма япылгъанынынъ, яратылгъан шейлернинъ озюнде насылдыр яманлыкъ кимселер ичюн олмакъ мумкюн. Аллах буны яраткъан, Аллах буны япкъан – бу, шубесиз, яхшылыкъ, ве яманлыкъ Онынъ къарар чыкъарувына Аллахнен бир тюрлю мунасебетте дегиль.
Меселя, адам хасталанды я да бизнесинде белягъа огърады – бу о ичюняманлыкъ, амма бунынъ эписи Юдже Аллахнен мукъаддер этильген, эм Аллах онынъ ичюн къараргъа кельгени – бу яхшылыкъ. Онынъ эписи къарарлары яхшы ве икметли. Адамнынъ озюне бунда насылдыр яманлыкъ, амма Аллахнынъ къарары – бу яхшылыкъ.
Къадарийлер де исе башкъаджа. Олар айталар: «Бу насыл олмалы, адамнынъ арекетлери Аллахнен яратылгъан, ве ярамай арекетлер де Аллахнен яратылгъан?» Бу джеэттен де олар зооастрийлерге ошайлар.
Энъ толу китаплардан, къайсыларында мукъаддерне багълы хадисле рбеян этильди, — бу имамаль-Бейхакининъ «Аль-Кадауаль Кадр» китабыдыр.
•••••❁⚜️❁•••••┈┈•••••❁⚜️❁•••••❁⚜️❁•••••❁⚜️❁•••••┈┈•••••❁⚜️❁•••••
Qadir – bu muqadder. Qadariyler- bu muqadderni ya da muqadderniñ bir de bir qısımını red etkenlerdir.
Ayse ne içün olar qadariyler dep adlandırıla (qadariya)?
Birinci añlatuv: çünki olarnıñ yañlış tüşünceleri muqadder sualinen bağlıdır.
Ekinci añlatuv: qadariylerniñ özleri Ahlü Sunnanıñ vekillerine aytalar: «Ne içün siz bizlerni qadariya dep adlaysız? Biz qadirni red etemiz, siz ise oña inanasız, bu siziñ inamıñızda qadirniñ tasdiqidir. Siz qadariysiz, biz degil».
İbn Küteyba ayta ki, bu şu adamlarnıñ tarafından puslanuvıdır. Doğrusından ise, aqiqatnıñ devamcıları öz işlerini Yüce Allahqa emanet eteler, olar muqadderni Yüce Allahqa mensüp eteler, em öz areketlerini, olarğa mecburiy olunmasalar da, olar Yüce Allah muqadder etti dep, sayalar. Qadariyler ise muqadderni özlerine mensüp eteler ve aytalar: «Allah muqadderlemey, biz özümiz episini muqadderlemeymiz».Ve kim bir şeyge iddia yapsa ve özüne bir şey mensüp etse, o, bunen adlanmağa, başqasına, qaysı digeri namnı saip olğan ve öz içün bunı red etkenine köre, ziyade lâyıq köre. Ahlü Sunna ual Cama’a özlerine muqadderni yazmaylay, onı Allahqa mensüp eteler, bu yañlış tüşüngenler ise onı özlerine yazalar, şunıñ içün qadariyler dep, adlanmağa lâyıq olalar. Em imam An-Nauaui «Sahih Müslim» ge özüniñ şarhında bunı belgiledi.
Peyğamberimizﷺ ayttıki, qadariyler – bu zoroastriyalar (macuslar), bu ummanıñ ateşke temenna etken dualiyler.
Dualiyler – bu kim? Bu eki baş, eki Tañrı olğanına inanğanlar: yarıqnıñ añrısı ve qaranlıqnıñ Tañrısı, yamanlıqnıñTañrısı ve yahşılıqnıñ Tañrısı. Olar inanalarki, dünyanen bu eki baş, yarıq ve qaranlıq, idare eteler. Şunıñ içün olar Navrez bayramını qayd eteler, çünki bu 21-ci mart künü, qaçan künler uzanıp başlaylar, demek künniñ yarıq parçası arta, yarıq qaranlıqnıñ üstün den yeñişni temsil ete.
Ne içün qadariyler bu ummanıñ macusları dep adlanğan?
Birinciden, çünki olar Yüce Allahnen bir sırada başqa yaratıcılar bar, adam özişlerini özü yarata dep, tasdıqlaylar. Olar büdünyada, Yüce Allahnıñ iradesinden başqa, nasıldır irade bar dep, tasdıqlaylar, şunıñ içün olar yaratıcı ve emir etken bir degil, çoq olğanını tasdıqlaylar. Macuslar eki yaratıcınıñ olğanını tasdıqlaylar, qadariyler ise– daa çoq.
Ekinciden, çünki macuslar aytalar: «Hayırlısı Allahtan, yamanlıq ise Allahtan kelmey». Ve qadariyler daa aytalar: «Eger adam yaramay areketler yapsa, demek, yamanlıqnı(şarr) Allahqa mensüp etmege mümkün degil». Şunıñ içün olar yamanlıq tan muqadder olğanını red eteler.
Biz ise aytamız ki, yamanlıq areket tarafından Yüce Allahqa mensüp olmay. Yüce Allah nenii etse, bu episi yahşılıqqa. Amma yapılğanınıñ, yaratılğan şeylerniñ özünde nasıldır yamanlıq kimseler içün olmaq mümkün. Allah bunı yaratqan, Allah bunı yapqan – bu, şübesiz, yahşılıq, ve yamanlıq Onıñ qarar çıqaruvına Allahnen bir türlü munasebette degil.
Meselâ, adam hastalandı ya da biznesinde belâğa oğradı – bu o içünâmanlıq, amma bunıñ episi Yüce Allahnen muqadder etilgen, em Allah onıñ içün qararğa kelgeni – bu yahşılıq. Onıñ episi qararları yahşı ve ikmetli. Adamnıñ özüne bunda nasıldır yamanlıq, amma Allahnıñ qararı – bu yahşılıq.
Qadariyler de ise başqaca. Olar aytalar: «Bu nasıl olmalı, adamnıñ areketleri Allahnen yaratılğan, ve yaramay areketler de Allahnen yaratılğan?» Bu ceetten de olar zooastriylerge oşaylar.
Eñ tolu kitaplardan, qaysılarında muqadderne bağlı hadisle rbeyan etildi, — bu imamal-Beyhakiniñ «Al-Kadaual Kadr» kitabıdır.
Тазе тефсирлер